www.inibradom.fora.pl

Drogi importu papieru do Polski

W pierwszej połowie XVI wieku na obszarze ziem polskich nastąpił gwałtowny rozkwit drukarstwa i papiernictwa. Pierwsze młyny papiernicze uruchomiono w Krakowie i we Wrocławiu w latach 90 XV wieku. Można więc sądzić, że papier pierwszych inkunabułów jest pochodzenia obcego.
Przy pobieżnym zapoznaniu się z problemami papiernictwa i drukarstwa XV wieku można zauważyć koncentrację geograficzną czerpalni i typografii, co z kolei może świadczyć o ich współdziałaniu.

Papier druków z pierwszej polowy XVI wieku.
Wydaje się ze najbardziej interesujące są dane dotyczące 4 papierów różnego pochodzenia, z druków tłoczonych przez Hellera w 1508 roku, są to papiery tłoczone w Prądniku i Mogile, Nysie oraz papieru obcego z „tiarą”( przypuszczalnie papier włoski). Można założyć że papier był czerpany w tym samym okresie i przechowywany w tych samych warunkach. Stwierdzono dużą rozmaitość gramatury a w konsekwencji i grubość papieru. Najcieńszy papier o najmniejszej gramaturze był czerpany w Mogile. Ma on jednak najlepszą białość i dobrą gładkość. Papier z Nysy ma niższą białość i gorszą gładkość niż papiery z młynów podkrakowskich.

Papier na których tłoczona w poszczególnych oficynach
1. Oficyna Kaspra Hochfedera; we wszystkich drukach wytłoczonych przez Hochfedera zidentyfikowano papier śląski, pochodzący z Nysy, znaczony filigranem z lilią bez tarczy, o charakterystycznej dla tej czerpalni formie. W jednym z druków z 1504r. rozpoznano znak rozpowszechniony w papierach francuskich ( ręka ozdobiona kwiatem z odstawionym kciukiem). A w drukach z 1505r. Mszał Wrocławski jest wytłoczony na pięknym papierze bez znaku wodnego, w pozostałych rozpoznano papier śląski.
2. Oficyna Jana Hallera; w drukach hallerowskich z 1506r. rozpoznano filigrany z głową wołu, znakiem niezwykle rozpowszechnionym w ówczesnym papiernictwie europejskim, szczególnie na obszarze Niemiec. Na 17 druków hallerowskich z 1507r. w 6 znaleziona papier z Nysy, w 12 papier prądnicki, w 4 filigrany tłoczone w Mogile, 3 były pochodzenia obcego (filigrany: korona, pień, głowa wołu). W roku następnym na 13 druków w zaledwie 2 rozpoznano papier z Nysy, w 2 papier importowany z zachodu, wszystkie inne druki wytłoczone na papierze prądnickim (herb Duchaków), lub mogilskim (głowa wołu ozdobiona pastorałem). Ogólnie, w latach 1505-1510 około 33% druków hallerowskich było tłoczonych na papierze śląskim, około 20% na papierze obcym, jeden druk na papierze bez znaku, pozostałe zaś druki, około 50% na papierze czerpalni krakowskich. Natomiast w latach 1516-1520 papier krakowski stanowił 85% , a pewna cześć druków była tłoczona na papierze bez znaków wodnych.
3. Oficyna Floriana Unglera; z pierwszego okresu zbadano 70 druków, w 32 rozpoznano papier obcy, w tym w pięciu przemieszany ze śląskim, a w 12 z krakowskim. W 8 drukach widnieje filigran z zniekształconą kotwicą, filigran ten jest zarejestrowany w katalogach zagranicznych, można sugerować ze jest to papier z Prądnika. W ostatnich 6 latach pracy Unglera zauważono wyraźną przewagę papieru krakowskiego, a ściślej mówiąc z Mogiły z filigranem heraldycznym Odrowąż. Na 54 przebadane druki w 41 stwierdzono papier krakowski, w 6 mieszany- krakowski i obcy, w 3 – śląski i krakowski, a tylko 2- jednorodny papier obcy. W latach 1538-1551 wdowa Ungler używała papieru czerpanego w młynach podkrakowskich, przede wszystkim papieru prądnickiego z Krzyżem Duchaków, mogilskiego- z herbem Odrowąż, a w latach ostatnich z herbem Łabędź i balickiego- z herbem Bonarowa. Sporadycznie występują znaki wodne innych czerpalni małopolskich. Na 90 zbadanych druków wytłoczonych w oficynie wdowy Ungierowej w 80 rozpoznano papier pochodzenia polskiego, w1- śląski z Nysy, w 5- papier obcy znaczony filigranem z „wagą w kole”, pochodzenia włoskiego, zaś w 4 drukach nie znaleziona znaków wodnych.

4. Oficyna Hironima Wietora; rozpoczął swą działalność typograficzną w Krakowie w początku 1518r. w ciągu pierwszych 3 lat ukazało się jego staraniem 30 druków na papierze prądnickim i mogilskim, 6- na papierze obcym, 4- na śląskim, 2- na papierze bez filigranów. W latach 1521-1530 jest wyraźna przewaga druków tłoczonych na papierze z Balic. Na 13 drukach widnieją znaki wodne Prądnika, Mogiły, papierni Szydłowieckiego i Lubelskiej, w 10- znaki papierni śląskich i w 21- filigrany papierni zagranicznych. W tej liczbie 7 druków na papierze mieszanym krakowskim i obcym.

5. Oficyna Scharffenbergów; w pierwszym dziesięcioleciu w 45% druków paier był bez znaków wodnych, w 40% druków występowały różne formy filigranów Bonarowa, więc papier Balicki, w pozostałych- w równych ilościach papier mogilski, prądnicki i śląski.

6. Oficyna Jana Weinreicha; w jedynym zbadanym druku gdańskim 1520r. występuja na papierze „ręka ozdobiona kwiatem”, jest to filigran rozpowszechniony w papiernictwie francuskim. Najwcześniejsze zbadane druki królewieckie z lat 1525-1526 tłoczone są na papierze bez filigranu, z filigranem Prądnika i na papierze gdańskim (dwa krzyże równoramienne z koroną). W czterech drukach widoczna jest niekształtna niska korona z litera „K” na szczycie, jest to filigran papierni gdańskiej. Dziewięć druków wytłoczonych jest z całą pewnością na papierze obcym (około 1540roku), w jednym druku o papierze mieszanym rozpoznano filigran z dzikiem z papierni Świdnickiej. W dwóch drukach widoczne są fragmenty orła z korona na szyi i literą „S” na piersiach (herb Prus Książęcych).

7. Oficyna Marcina Trettera i Franciszka Rohdego; wszystkie druki wykonano na papierze francuskim, filigran z ręką, wysoką koroną, herbem miasta Troyes), jeden papier pochodzi z czerpalni położone nad górnym Renem Wogezach. Ekspansja papiernictwa francuskiego szła droga morską, a papiery tej produkcji, szczególniej znaczone filigranem „ręką” można spotkać wielu archiwach miast portowych Morza Północnego i Bałtyku. Pierwszy znak wodny z herbem Gdańska zidentyfikowano w druku Franciszka z 1551roku.

8. Druki kościelne; z 16 zbadanych druków kościelnych oficyny hallerowskiej, 10 jest wytłoczonych na bardzo pięknym papierze, białym i dość grubym, lecz beż filigranów, 4 na jednolitym papierze prądnickim wysokiego gatunku, w 2- Brewiarzach zidentyfikowano papier śląski przemieszany z prądnickim, lub z papierem bez filigranu. Można zauważyć wyraźna dbałość o dobór jednolitego papieru i tendencje do stosowania papieru bez znaku wodnego. Odnaleziono Biblie na jednolitym papierze z Balic, na papierze mieszanym Balickim i lubelskim.

9. Druki urzędowe; statuty, konstytucje i listy królewski z Oficyny Wietora, wytłoczone są na papierze polskim, głównie z filigranem Bonarowa, i w 90% na papierze jednorodnym. Można w nich zauważyć wysokie gatunki papieru, wyraziste filigrany często w formie ozdobnej, na przykład Krzyż Duchaków w tarczy i koronie, herb Bonarowa zwieńczony koroną, Odrowąż o podwójnym zarysie, którym z reguły znaczone są papiery lepszych gatunków.

10. Druki szkolne; na 8 podręczników wytłoczonych przez Unglera, cztery są na papierze niemieckim, trzy na papierze bez filigranu niskiego gatunku i jeden na papierze prądnickim. W drukach Wietora rozpoznano przede wszystkim papier herbem Bonarowa z Balic, poza tym w 25% papier był bez znaku wodnego.

Papier druków oficyn Gdańskich i Toruńskich w XVI i XVII wieku
Rynek papierniczy Gdańska i Torunia kształtował się w sposób odmienny aniżeli na pozostałych ziemiach polskich, i mimo, że niewielka odległość dzieli Toruń od Gdańska, można było zaobserwować duże różnice w rodzaju papieru używanego w typografii, świadczące o koncentracji regionalnej dawnego papiernictwa polskiego.

Druki gdańskie; w zbadanych drukach Trettera w formacie octavo nie zdołano rozpoznać filigranu, druki Weinrieca są tłoczone na papierze francuskim. Na 42 zbadane druki pochodzące z oficyny Franciszka Rhotego, w 12 rozpoznano wyłącznie papier pochodzenia francuskiego, w 4 papier niemiecki, w 3 niewiadomego pochodzenia, zaledwie dwóch wytłoczonych w 1551 i 1551 rozpoznano papier rodzimy z herbem gdańska. Papier francuski był rozpowszechniony w miastach portowych Morza Północnego i Bałtyckiego zrzeszonych w Hanzie, gdyż występuje masowo w archiwach. W 31 zbadanych drukach z lat 1644-1666, w 8 rozpoznano papier gdański, w 20 holenderski i niemiecki, jeden druk był wytłoczony na papierze krakowskim i jeden na papierze bez znaku.

Druki toruńskie; w oficynach trzech typografów toruńskich ukazały się 182 druki. W większości druków występuje papier toruński. Do grupy czerpalni toruńskich zaliczano młyn w Pruskiej Łące w powiecie wąbrzeskim. W 42 publikacjach pierwszych typografów rozpoznano papier z młynów Torunia, w 8 papier ze znakiem gdańskim, lub godłem Prus Królewskich, w 11 papier czerpalni wielkopolskich, w 4- krakowskich i w 3- śląskich. Papier bez znaków i nieznanego pochodzenia występuje w 13 drukach i to pomieszany z papierem polskim. Na 111 druków powstałych w latach 1643-1666 w zaledwie w 4 znaleziono papie znaczony herbem Torunia, w 14 herbem Gdańska i godłem Prus Książęcych, a w 7 skrzyżowane klucze-filigran papierni poznańskich. Tak więc papier krajowy występuje w 22% druków, wskaźnik papierów śląskich powiększył się o 10 % w podobnej ilości rozpoznano papier francuski, niemiecki i holenderski.

W Gdańsku w pierwszej połowie XVI wieku nie używano papieru krajowego, w drugiej połowie XVI w. w oficynach Torunia wykorzystanie papieru czerpalni określanych mianem „toruńskich” i młynów krajowych stanowi 75%, podczas gdy w Gdańsku wskaźnik ten kształtuje się ok. 30%. W latach 1600-1650 w Toruniu zużycie papieru krajowego obniża się o 50%, stopniowo zanika w drukach oficyn toruńskich z lat 1660-1690, by nagle wzrosnąc do 40%w ostatnim dziesięcioleciu XVII wieku. W oficynach gdańskich w ciągu całego XVII wieku papier krajowy występuje w około 40%. Ogromna rola importowanego papieru francuskiego w gdańskiej typografii XVI wieku zupełnie zanika w następnym stuleciu. W grupie papierów zagranicznych pojawia się na rynku papier niemiecki e obydwóch miastach, zaś w drukach toruńskich również papier czeski. Od lat czterdziestych tak w Gdańsku jak i w Toruniu importowano piękny papier a Holandii.